مطبخ کنار آشپزخانه اپن: بلاتکلیفی میان پخت وپز و پرستیژ - وبلاگ هاپرسین

به گزارش وبلاگ هاپرسین، آشپزخانه و مطبخ، مجاورت سنت و مدرنیته در کنار هم است. پرسش آن است که اگر ما دلبستۀ سنت هستیم چرا تکلیف خودمان را معین نمی کنیم؟ هم آشپزخانه مدرن را می خواهیم و هم مطبخی که یادگار جامعه قدیم است؟ این تناقض است.

وبلاگ هاپرسین ؛ فردین علیخواه |عضو گروه جامعه شناسی دانشگاه گیلان|- این روزها در خانه های نوی که اغلب متراژ بالایی دارند، کلمه مطبخ توجه آدم را جلب می نماید به این شکل که در مجاورت آشپزخانه، اتاقک مانندی ایجاد می گردد که در واقع، همان آشپزخانه است ولی عملکرد متفاوتی دارد و از دیده ها پنهان است.

به همین خاطر در بعضی از آگهی ها از کلمات آشپزخانه پنهان هم استفاده می گردد. در این اتاقک قرار است پخت و پزهای اساسی، و شست و شوها و بریز و بپاش ها بدونِ دغدغۀ دیده شدن به وسیله دیگرانی انجام گردد که میزبان با آنها رودربایستی دارد.

مطبخ کلمه ای کلاسیک است که در محاوره های روزمره ما کمتر بکار می رود ولی جالب است که در ساخت وسازهای امروزی در ایران به ویژه در شهرهای بزرگ، به تدریج جایی برای خودش بازکرده است. البته هنوز فراگیر نشده است ولی در بخشی از جامعه، و در ساختمان هایی با متراژ بالا، دارد فراگیر می گردد.

مشاورین املاک وقتی می خواهند درباره مزیت ها و نقاط مثبت و ارزشمند یک خانه پرزنت داشته باشند معمولاً کوشش می نمایند جمله مطبخ هم داره را به گونه ای ادا نمایند که در لحظه، تمام توجه و حواس مشتری را به چنگ آورند.

گفتم مطبخ کلمه ای کلاسیک است. بدون تردید وقتی ما کلمه مطبخ را می شنویم نه به یاد مدرنیته و آخرین شیوه های زندگی در عصر نو، بلکه به یاد سنت، گذشته و نوستالژی می افتیم. با مطبخ، دهه ها و یا شاید هم قرن ها به عقب پرتاب می شویم و تصاویر ذهنی تعیینی برایمان تداعی می گردد.

خانه های بزرگ و درندشت، خانه های پرجمعیت، حیاط حوض دار، خانواده گسترده، مادرانی که اغلب خانه دار هستند، شهری که هنوز رستوران ندارد، سبک زندگی ای که در آن خبری از غذای آماده و فست فود نیست، سفره ای طویل، با هم غذاخوردن، سروصدا و همهمه، بازی بچه ها در حیاط، پدرسالاری و گاهی هم کلفَت، خدمه و آشپزباشی. معمولاً مطبخ در خانه های قدیمی ایرانی پنهان بود و دور از کانون اصلی خانه قرار داشت.

باید توجه کرد که در جامعه قدیم، رودربایستی افراد با همدیگر بیشتر از امروز بود. با اینکه بخش اعظم ارتباط اجتماعی آدم ها با خودی ها، اقوام و بستگان بود ولی با همان خودی ها هم رودربایستی وجود داشت.

حفظ آبرو، جلوی دروهمسایه بسیار بیشتر از این روزها اهمیت داشت و اصلی حیاتی برای زندگی اجتماعی بود. به همین علت خانواده ها، بسیاری از امور را از مقابل چشم مهمانان خود پنهان می کردند تا مبادا چیزی برای رفتن آبرو پیدا گردد.

در قدیم برای مثال توصیه می شد که برای کندن ته دیگ از قابلمه سروصدای زیادی ایجاد نگردد یا اصلاً سروصدا ایجاد نگردد چون ممکن است مهمان تصور کند که غذا تمام شده است و این مایۀ آبروریزی و شرمساری گردد.

ضمناً، در قدیم شاید نوع غذا، و حجم آن مایه تفاخر میزبان در مقابل مهمان بود ولی خود مطبخ، دکوراسیون داخلی آن و وسایل مورداستفاده برای پخت وپز، در حیطه اقلامی نبود که با نمایش آنها بتوان پرستیژ اجتماعی کسب کرد و با آبرو شد. آشپزخانه، دور از دید و اساساً پوشیده بود.

به زندگی امروز بازگردیم. تقریباً اغلب آن ویژگی هایی که ترسیم شد این روزها وجود ندارد و در مقابل، مؤلفه های نوی از سبک زندگی به زندگی ما وارد شده است.

این روزها دیگر خانواده گسترده وجود ندارد، ارتباط اجتماعی راحت تر و شفاف تر گشته است، نسبت به گذشته رودربایستی در ارتباط کاهش یافته است، ابعاد خانواده کوچک تر شده است، با زنانی مواجهیم که در بیرون از خانه شاغل اند، مهمانی ها کمتر شده است و به تدریج، به ویژه در طبقه میانه، قرارهای مهمانی به بیرون از خانه منتقل می گردد، سفارش غذای آماده بیشتر شده است، و در مجموع این روزها ما دگمۀ هود آشپزخانه و شاید هم کلید لامپ های آن را به ندرت فشار می دهیم.

بر خلاف گذشته، آشپزخانه در خانه های امروزی ما قلمرویی فعال نیست و بیراه نیست اگر بگوییم که این روزها در آشپزخانه های ما تفت دادن گهگاهی بیشتر از پختن مداوم، جریان دارد و علت آن نه لزوماً رعایت سلامتی، بلکه سرعت و سبک زندگی امروزی است.

ساخت مطبخ، نمایانگر جنبه هایی دیگر از تناقضات زندگی اجتماعی ما ایرانیان است. دقت کنید. در خانه هایی که مطبخ ساخته می گردد آشپزخانه هم در جای خود برقرار است. در واقع مطبخ، آشپزخانه دوم خانه هاست. به بیان بهتر، آشپزخانه کارکرد جلوی صحنه و مطبخ کارکرد پشت صحنه را دارد.

در آشپزخانه، معمولاً هزینه زیادی صرف دکوراسیون می گردد. این روزها آشپزخانه از قسمت های پرهزینه و پرخرج خانه هاست. منظورم، غذا و پخت وپز نیست بلکه ساخت و نصب کابینت و وسایل مدروز در آن است. آشپزخانه تبدیل به نمایشگاه مصرف گرایی در خانه ها شده است. در اینجا، آشپزخانه در حکم جلوه و شکوه خانه، و مطبخ، برای کار است.

آشپزخانه و در کنار آن مطبخ، بیانگر چند نکته اجتماعی است:

بر خلاف کوشش متفکران و مفسران برای القای این ایده به افراد جامعه که خودتان باشید، صادقانه رفتار کنید، و چندان به قضاوت های دیگران اهمیت ندهید، در جامعه فعلی ایران قضاوت های دیگران برای ما پراهمیت گشته است به ویژه قضاوت هایی که متوجه پرستیژ و کلاس زندگی ماست. ما دوست داریم تا از نظر سبک زندگی، از نگاه دیگران عالی به نظر برسیم.

من فکر می کنم که نفسِ نگرانی بیش از حد نسبت به قضاوت های دیگران، و اهمیت بیش از میزان آن، یکی از ویژگی های جامعه سنتی است که در زندگی امروزی در شکل های مختلف بازتولید می گردد. ما در خود این فشار را احساس می کنیم تا تأیید دیگران را به دست آوریم.

نکته دیگر دراین خصوص، کسب پرستیژ اجتماعی باتکیه بر مصرف گرایی است. ما از زندگی معمولی بیزاریم ولی برای خارج کردن زندگی مان از معمولی بودن، غالباً به مصرف پناه می بریم.

ساخت مطبخ در کنار آشپزخانه بی تردید شکلی از مصرف گرایی است. ما به ناچار باید وسایل دیگری خریداری کنیم و در مطبخ نصب نماییم. وسایلی که شاید در آشپزخانه هم وجود دارد. منابع زمین محدود است. پرسش آن است که ساخت مطبخ، منابع زمین را بیش ازپیش هدر نخواهد داد؟

نکته دیگر آنکه، دهه ها قبل وقتی آشپزخانه اپن آمد این اعتقاد وجود داشت که آشپزخانه اپن مخالف پوشیدگی است. در واقع هم مهمان و هم میزبان می توانند بدون مانع با هم تبادل نظر نمایند و کسی، به خاطر حضور در آشپزخانه، از حال و هوای مهمانی یا از حیات خانه محروم نخواهد شد. ایجاد مطبخ، گویی عقب گرد جامعه به دوره پنهان کاری و پوشیدگی است.

آشپزخانه و مطبخ، مجاورت سنت و مدرنیته در کنار هم است. پرسش آن است که اگر ما دلبستۀ سنت هستیم چرا تکلیف خودمان را تعیین نمی کنیم؟ هم آشپزخانه مدرن را می خواهیم و هم مطبخی که یادگار جامعه قدیم است؟ هم می خواهیم ببینند و هم می خواهیم دیده نشویم. این تناقض است.

قبول دارم که بخشی از مسئله بر عهده بسازبفروش هاست و خریداران لزوماً در آن نقشی ندارند. ای کاش بسازبفروش های ما بینش اجتماعی داشتند.